Rys historyczny

        Obszar gminy Zławieś Wielka położony jest na Ziemi Chełmińskiej. Ziemia ta była historycznie pierwszą, na którą dla obrony przed Prusami sprowadzeni zostali Krzyżacy. Podczas I rozbioru Polski, opisywane tereny znalazły się w państwie pruskim i to właśnie z tego okresu pochodzą zachowane do dziś podstawowe elementy dziedzictwa kulturowego regionu. Znaczny wpływ na rozwój części gminy położónej w dolinie Wisły miało osadnictwo holenderskie. Przez krótki okres, podczas wojen napoleońskich  opisywane tereny, znajdowały się w Księstwie Warszawskim.

         Po I wojnie światowej, gmina znalazła się z powrotem w państwie Polskim na obszarze województwa pomorskiego. Okres międzywojenny przyczynił się do rozwoju regionu, jednak nadejście II wojny światowej, spowodowało zniszczenia, jakich ta ziemia od dawna nie zaznała. W 1975 r. po reformie administracyjnej, terytorium gminy znalazło się w województwie toruńskim. Od roku 1999 znajduje się w powiecie toruńskim w granicach województwa kujawsko-pomorskiego. Gmina dzieli się na 18 sołectw, w skład których wchodzi 20 miejscowości. Zróżnicowaną genezę i historię ich powstania przedstawiono poniżej.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Błotka

Miejscowość, której nazwa po raz pierwszy wzmiankowana była w 1732 r. Niemiecka nazwa Bruch.

 

Cegielnik

Cegielnik został założony 1790 r. Nazwa niemiecka Ziegelwiese. Na terenie wsi istnieją dwa zabytki: budynek nieczynnej szkoły z 1894 r. i nieczynny cmentarz niemiecki. W miejscowości znajduje się woda pitna o bogatym składzie mineralnym.

 

Cichoradz

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1454 r. pod nazwą Czechewicz. Wieś należała do rodzin Wypczyńskich, Tomaszewskich, Ostromeckich i Głuchowskich. W 1680 r. należała do Jana Kruszyńskiego, potem do Waleriana Kruszyńskiego. Od 1875 roku majątek przeszedł do rodziny von Alvensleben z Ostromecka. Zabytki: dwór murowany (prawdopodobnie z końca XIX w., noeklasyczny, rozebrany w latach 70-tych); park podworski o układzie krajobrazowym z II połowy XIX w. (typu angielskiego); obora (1900 r.); kuźnia (1920 r.); budynek przy zabytkowej bramie wjazdowej (1920 r.) Obora murowana z ok. 1900 r.

 

Czarne Błoto

Nazwa Czarne Błoto została wzmiankowana po raz pierwszy w 1342 r., jako niemieckie Schwarzbruch. W miejscowości zachowały się: nieczynny i zrujnowany niemiecki cmentarz z I połowy XX wieku oraz budynek szkoły. Wieś Czarne Błoto odwiedzał w okresie międzywojennym poeta Kazimierz Wierzyński. Napisał o niej wiersz pt. "Czarne Błoto".

 

"Czarne Błoto" Wysiadłem w Toruniu. Stacja pusta I nie wiem, gdzie to Czarne Błoto, Jak tam się dostać. Coraz bardziej Dzień się rozjaśniał, Tyle światła, Co tu robić, Puściłem się piechotą. Piaszczysta droga. Dość daleko,   Niska sośnina, las pachnący, Postukiwały w nim dzięcioły, Na szkiełkach rosy mokre słońce, Jaki to marsz był ozdrowieńczy, Młodzieńczy i wesoły

 

 

Czarnowo

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1222 r. pod nazwą Carnowo. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk przekazał ją miastu Toruniowi. Około 1600 r., Czarnowo wchłonęło inną wieś o nazwie Smogórsk, gdzie utworzony został folwark dzierżawiony w 1718 r. przez majora Buttnera. Nad Wisłą znajdowała się osada, przystań promowa zwana Ostromeckiem Przewozem. Prom kursował pomiędzy brzegami Wisły, zapewniając komunikację z Solca Kujawskiego do Czarnowa. We wsi znajduje się gotycki kościół p.w. św. Marcina z początku XIV w., przebudowany w 1498 r. Przy budynku szkoły znajduje się dwór z przełomu XIX i XX w. W pobliżu Kanału Górnego położone jest grodzisko późnośredniowieczne z częściowo zniszczonym wałem zewnętrznym. Teren grodziska został wykorzystany w 1806 r. przez wojsko pruskie oraz w 1814 r. przez wojsko rosyjskie, w celu ustawienia baterii artyleryjskiej. W dolnym odcinku Kanału Górnego znajduje się nieczynny młyn wodny z początku XX w. . Ok.500 metrów od kościoła, w kierunku Bydgoszczy znajdowała się końcowa stacja kolejowa linii Toruń - Czarnowo przekazana do użytku w 1910 r. (zlikwidowana w 1972r.). Na cmentarzu parafialnym znajduje się pomnik pomordowanych mieszkańców Czarnowa.

 

Gierkowo

Nazwa niemiecka pochodzi od właścicieli z rodu von Girkau. Wieś rycerska, najstarsza nazwa Girkau pochodzi z 1400 r.

 

Górsk

Górsk jest położony w części doliny Wisły, która przylega do prawego brzegu rzeki (jest to płaska zatorfiona równina). Miejscowość ta należy do najstarszych ośrodków wiejskich na ziemi chełmińskiej. W średniowieczu Górsk był wsią czynszową Zakonu Krzyżackiego. W tym czasie wieś należała, pod względem administracyjnym, do komturstwa toruńskiego. Została lokowana na prawie niemieckim przez Wielkiego Mistrza Krzyżackiego - Henryka Dusemera w 1346 r. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z przywileju chełmińskiego Krzyżaków dla Torunia z 1233 r. W przywileju podano nazwę jednej z wysp (kęp) wiślanych “insula Gorsk“ - Insula Gorzk. Do 1454r., miejscowość była w rękach Krzyżaków. Dopiero król Kazimierz Jagiellończyk w 1457 r. nadał wieś Toruniowi. Król Zygmunt Stary potwierdził to nadanie dopiero w 1515 r. Od 1454 do 1793 r. Górsk znajdował się w granicach I Rzeczpospolitej. Potem wszedł w skład państwa pruskiego (do 1920 r.). Od XVII do końca XIX wieku miejscowość była stolicą “niziny nadwiślańskiej” (od Czarnowa do Starego Torunia).  Pod względem kościelnym, wieś należała w średniowieczu do parafii w Starym Toruniu. Gdy w XVI wieku kościół w Starym Toruniu uległ dewastacji Górsk przyłączono do parafii św. Jana w Toruniu. Przypuszczalnie nazwę miejscowości można wywieść od istniejącego do dzisiaj grodziska, na którym obecnie znajduje się kościół, panującego nad nizinną okolicą -“górny gród“. Początki szkolnictwa sięgają około 1600/1601 roku (według publikacji niemieckich pierwszą szkołę wybudowano w 1672 roku). W ciągu wieków Używano zlatynizowanej lub zniemczonej nazwy polskiej Górska: Gorzk (1346 r.), Gorske (1414 r.), Gorzke (1454 r.), Gursko (1457 r.), Gursk (1596 r.), Gurske (1605 r., do 1920 r., 1939-1945) oraz Gursk lub Górsk.

           Z miejscowością związanych jest kilku znanych ludzi: Ernst Lambeck (drukarz, obrońca mowy polskiej i pierwszy wydawca na ziemiach polskich Pana Tadeusza Adama Mickiewicza), ks. Jerzy Popiełuszko, Jan Michał Hube (fizyk i matematyk, autor podręczników fizyki dla Komisji Edukacji Narodowej i ostatni dyrektor Szkoły Rycerskiej w Warszawie), pastor Christian Liebelt (prekursor szczepień na ospę). W 1812 na krótko miejscowość odwiedził cesarz Napoleon Bonaparte. Na terenie wsi znajduje się wiele zabytków: zbór protestancki (obecnie kościół rzymsko - katolicki) z 1612 r., 1661- 1687 r., a w nim liczne zabytki: Kościół w Górsku karczma “Rossa” i plebania z 1831r., niemieckie pomniki nagrobne z XIX/XX wieku, fragment krzyża z kutego Żelaza z XVII/XVIII wieku, dąb datowany na XIV wiek i zrujnowany budynek byłej szkoły z 1867r. 

 

Gutowo

Jest to jedna z najstarszych wsi gminy Zławieś Wielka, wzmiankowana po raz pierwszy w 1222 r. Na terenie wsi znajdują się liczne stanowiska archeologiczne: kultury pucharów lejkowatych, kultury amfor kulistych oraz wczesnego średniowiecza. Ponadto jest tu zabytkowy cmentarz ewangelicki (nieczynny), założony w połowie XIX w. 

Kamieniec

Miejscowość wymieniona po raz pierwszy w 1424 r. jako Steinort (niem. osada i kamień), własność rycerza Jana. W 1624 r. użyto nazwy Stynort, a w 1792 Kamieniec. W okresie międzywojennym odkryto pozostałości osady kultury łużyckiej, współczesny Biskupinowi (650-400 r.p.n.e). Spalenie grodu było prawdopodobnie dziełem Scytów w I połowie V w p.n.e., na co wskazują charakterystyczne dla nich grociki strzał przy bramie wjazdowej. Kamieniec jest najdalej wysuniętą na północ miejscowością w Polsce do której dotarli Scytowie.

 

Łążyn

Pierwsza wzmianka na temat miejscowości pochodzi z 1376 roku i dotyczy aktu lokacyjnego wsi Lansen, nadanego przez mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode. W 1520 r. król Zygmunt Stary przekazał wieś miastu Toruniowi. W 1734 roku, Łążyn trafił do toruńskich Jezuitów. W 1898 r. wybudowano tu kaplicę, którą przekształcono w kościół parafialny pw. Św. Walentego. Przy kościele znajduje się zabytkowy cmentarz rzymsko - katolicki z XIX w. 

 

Pędzewo

Pierwsze informacje na temat osady pochodzą z 1222 r., kiedy to miejscowość Pomiszno, książę Konrad Mazowiecki darował misyjnemu biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Przez długi okres osada należała do Krzyżaków z komturstwa toruńskiego. W 1520 roku król Zygmunt Stary nadał Pędzewo miastu Toruniowi. Od XVI w. osada była dzierżawiona głównie przez mieszczan toruńskich, po II rozbiorze Polski, osada przeszła pod zarząd pruski. W 1846 roku, protestanci wznieśli szachulcową kaplicę i wyznaczyli wokół kwaterę cmentarną. Dzisiaj jest to kościół filialny pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. 

 

Przysiek

         Przysiek został lokowany przez Krzyżaków w 1346 r. Jego niemiecka nazwa to: Wiesenburg (“łąkowy gród”). Podczas wojny trzynastoletniej w 1457 roku został nadany przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka miastu Toruniowi. W XVI wieku powstał w Przysieku folwark zarządzany przez burmistrza Torunia. Jeden z nich Henryk Stroband nakazał w latach 1597-1601 wzniesienie w miejscowości murowanego dworu oraz zabudowań gospodarskich. Na początku XVII wieku Rada Miasta uzyskała przywilej propinacji dla okolicznych osad. W związku z tym w roku 1608 w Przysieku zbudowano browar i gorzelnię. Przedsiębiorstwo to przynosiło znaczne zyski miastu. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej właściciele okolicznych gospód i zajazdów musieli zaopatrywać się w nim w piwo i wódkę. W 1689 roku udział przysieckiego folwarku w dochodach Torunia wynosił 33%. Wskutek prowadzonych przez Rzeczpospolitą wojen w XVIII zaczęło jednak chylić się ku upadkowi. Dzieła zniszczenia dopełniły pożary miejscowości w 1725, 1730 i 1731. W 1772 po I rozbiorze Przysiek znalazł się w Prusach co jeszcze bardziej skomplikowało sytuację posiadania majątku przez miasto. Ostatecznie zdecydowano się na likwidację gorzelni w 1803 roku. Browar upadł w 1815. W 1833 majątek sprzedano w ręce prywatne. Do II wojny światowej był on w posiadaniu rodziny Neumanów.

        Podczas II wojny światowej w lesie przysieckim, na skrzyżowaniu dróg: Barbarka - lotnisko - Czarne Błoto zamordowano 16 Polaków (IX 1939 r.). Po 1945 został przejęty na rzecz Skarbu Państwa. W 2005 roku w Przysieku powstał pierwszy w Polsce Ośrodek Formacji Diakonów Stałych. Na terenie wsi znajduje się kilka zabytków: dwór - pałac z 1738 r., dwór eklektyczny z 1793 roku, przebudowany i rozbudowany w XIX wieku, zdewastowany po II wojnie światowej, odrestaurowany w latach 2002-2004 staraniem władz diecezji toruńskiej, park dworski krajobrazowy o powierzchni 6 ha założony przez Ludwiga Neumana w 1892 roku, zespół zabudowań gospodarczych folwarku i ruiny dawnego browaru z 1608 r. i młyna z 1725 r., budynek szkoły z 1900 r., który został ufundowany przez rodzinę Neumann. Są też pomniki przyrody: pięć dębów z XV-XVI wieku, park.

 

Rozgarty

Rozgarty zostały założone w 1727 roku. Na terenie miejscowości znajduje się budynek szkoły z 1885 r.

 

Rzęczkowo

Początki Rzęczkowa stanowiła wieś niwowa (zabudowa zagrodowa utworzona została na terenach pól usytuowanych prostopadle do drogi). Nazwa Rzęczkowo była wzmiankowana po raz pierwszy, jako Risschkow w 1405 roku. W XV wieku wieś należała do Krzyżaków z komturii toruńskiej, a następnie była własnością rodzin Kijowskich i Rzęczkowskich. W 1608 roku ówczesny właściciel, Henryk Stroband przekazał Rzęczkowo miastu Toruniowi. W XIX wieku pobudowano dwór oraz założono park, na terenie, którego do dziś można podziwiać pomnikowe drzewa. Ponadto do II wojny światowej w miejscowości znajdował się kościół ewangelicki, rozebrany po wojnie.

 

Siemoń

Nazwa pochodzi od właściciela - wymieniana jako Symman, Saman, Symnam, Seman -  ok. 1400 r. Od 1885 r. Siemoń by łnajbardziej zaludnioną miejscowością w gminie. Ludność polska mówiła specyficzną gwarą zwaną chełmińską, obecnie całkowicie martwą. W 1896 r. z inicjatywy kierownika szkoły Mateusza Żelaznego powstał Bank Ludowy, który pod nazwą Bank Spółdzielczy w Toruniu działa do dziś.

 

 

Skłudzewo 

Historia miejscowości sięga 1409 roku, kiedy to pojawia się pierwsza wzmianka o miejscowości Sklodzaw. Osada podlegała prokuratorii bierzgłowskiej. W 1594 r. ówczesny właściciel Walerian Bystram przekazał, w drodze wymiany, wieś miastu Toruniowi. W XIX w. właścicielem był August Brauer z Bremy. Z tego okresu pochodzi neogotycki pałac z założeniem parkowym o bogatym i zróżnicowanym drzewostanie, w którym znajduje się kilka pomników przyrody. Obecnie w pałacu działa Fundacja Piękniejszego Świata.

 

 

 

Smolno

Wieś została lokowana przez Krzyżaków w 1346 r. Na jej terenie znajduje się kilka zabytków: pierwszy budynek szkolny pochodzący z 1893 r., nieczynny niemiecki cmentarz, pałac z drugiej połowy XIX wieku. Są też pomniki przyrody - aleja dębów z około 1871 roku. 

 

Stanisławka

W przeszłości miejscowość młyńska wymieniona w 1438 r. jako Erlenmole. W 1717 r. na skutek wojen wieś opustoszała.

 

 

Stary Toruń

Stary Toruń jest jedną z najstarszych miejscowości na Ziemi Chełmińskiej. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1222 r. jako Tarnowo. W 1231 r. osiedlili się tutaj Krzyżacy. Wybudowali nieistniejące obecnie: kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i zamek. Kościół ten został uposażony w 1346 r. wsią Górsk przez Henryka Dusemera - Wielkiego Mistrza Krzyżackiego. Od 1514r. miejscowość znalazła się w rękach Torunia. W 1574 r. władze Torunia sprowadziły nowych osadników - “olendrów” z Niderlandów i krajów niemieckich. Osadnicy ci rozpoczęli budowę wałów i rowów melioracyjnych na terenie “niziny nadwiślańskiej”. Niemiecka nazwa tej miejscowości brzmi Altthorn. W roku 1937 w Starym Toruniu Aleksander Ford (reżyser m.in. filmu "Krzyżacy") realizował film pt. "Ludzie Wisły". Film opowiada o trudach życia ludzi utrzymujących się z rzeki - o flisakach.

 

 

 

Toporzysko

Jedna z najstarszych miejscowości wymieniona w 1922 r. jako Poresch. Nazwa polska pochodzi od topora wymieniana jako Thoppericzh, Toporzisk. W 1875 r. nazwę wsi zgermanizowano na Amthal (am- na, Tal - dolina). Na erenie wsi odkryto 11 stanowisk archeologicznych, a do XIX w. wymieniano zaginione obecnie grodzisko.

Zarośle Cienkie

        Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana w dokumentach z 1457 roku, kiedy to król Kazimierz Jagiellończyk nadał osadę miastu Toruniowi. Od ok. 1923 roku właścicielem majątku została rodzina Doruchowskich herbu Niesobia. Z tego okresu pochodzą ruiny dworu i park z pomnikowym starodrzewem (dęby szypułkowe i lipa).

 

 Autor:

Andrzej Walczyński, wraz z uczniami ze Zespołu Szkół w Górsku

Henryk Miłoszewski, Waldemar Wieczorkowski